بندر ترکمن باشی در اکتبر 1896 در ساحل شرقی دریای خزر پیدا شد. بهمنظور ترکیب و تنظیم حملونقل بار و مسافر در 1 ژانویه 1903 اداره بندر دریایی تجاری تأسیس شد. جریان حملونقل پس از چند سال افزایشیافته بود، بنابراین، ایدهای برای ساخت یک پایانه کشتی به وجود آمد. از سال 1959، ساخت ترمینال کشتی نیز در قلمرو بندر آغاز شد. ترمینال کشتی در سال 1962 شروع به دریافت سفرهای منظم در مسیر کراسنوودسک-باکو کرد.
این بندر بینالمللی در دریای خزر از اهمیت ژئوپلیتیکی در اوراسیا برخوردار است. با قرار گرفتن در مسیر تجاری اروپا-قفقاز-آسیا (TRACECA) میتواند کشتیها را در طول یک سال دریافت کند و عملیات جابجایی محموله را بهصورت شبانهروزی انجام دهد. این بندر «دروازه دریایی» است که آسیای مرکزی و اروپا را با راههای دریایی، جادهای و ریلی به هم متصل میکند و وظایف بزرگترین اتصال ترانزیتی منطقه را انجام میدهد. با توجه به این پتانسیلها، در سال 2000-2003 بازسازی مقیاس بندر در دستور کار قرار گرفت، اسکلههای قدیمی بازسازی شدند. اسکلههای کشتی جدید و همچنین انبارها و تعدادی اشیاء دیگر ساخته شد و در آخر تجهیزات بهروز خریداری شد. این امر بهنوبه خود امکان ارائه خدمات بندری را در سطح بالاتری فراهم کرد. عملیات بندری بندر بینالمللی ترکمن باشی مجهز به تجهیزات بهروز جابجایی بار، اسکله شناورها و سازگاریهای مختلف بود. بدین ترتیب موارد زیر در بندر مورداستفاده قرار میگرفت: (2018)
پایانه حمل نفت و فرآوردههای نفتی با ظرفیت 9 میلیون و 200 هزار تن بار در سال. ترمینال کشتی با ظرفیت 4 میلیون تن بار در سال. پایانه بار خشک مجهز به 5 جرثقیل پورتال و جرثقیل متحرک با ظرفیت حمل 500 تن ظرفیت باربری 1 میلیون و 450 هزار تن بار در سال، انبارهای سرپوشیده به مساحت 17000 مترمربع؛ و انبارهای زمینی به مساحت 21000 مترمربع.
گفتنی است محمولههای صادراتی/وارداتی، محمولههای ترانزیتی، محمولههای دارای اهمیت اقتصادی ملی، نفت و فرآوردههای نفتی، تجهیزات صنعتی و ساختمانی و سایر محمولهها از طریق بندر بینالمللی ترکمن باشی حمل میشود. تجهیزات موجود در بندر با الزامات استانداردهای مدرن مطابقت دارد و امکان انجام خدمات جابجایی محموله را در سطح بالا فراهم میکند. حملونقل بار توسط شناورها در مسیرهایی مانند بندر ترکمن باشی – بنادر آستاراخان و علیا، در فدراسیون روسیه، بندر ترکمن باشی – بندر باکو، در آذربایجان، بندر ترکمن باشی – بنادر انزلی، نوشهر، امیرآباد، در ایران و بندر آکتائو، در قزاقستان انجام میشود. این بندر پتانسیل بالایی برای ارسال ثروتهای سرزمین ترکمنستان از راههای دریایی به تمام نقاط جهان دارد. همچنین ازآنجاییکه در مسیر تجاری اروپا-قفقاز-آسیا قرار دارد، دارای اهمیت ژئوپلیتیک زیادی در اوراسیا نیز میباشد. این بندر در تمام طول سال از کشتیها استقبال میکند و از آن بهعنوان «دروازه دریایی» یاد میشود که از طریق دریا، جادهها و راهآهن به آسیای مرکزی و اروپا میپیوندد.
لازم به ذکر است، گردش کالای بندر بینالمللی ترکمن باشی از ابتدای سال 2022 به بیش از 3.91 میلیون تن رسید که اسکلههای این بندر به طول کلی 1800 متر میتوانند بهطور همزمان 17 شناور را سرویس دهند. ترمینال کانتینری آن نیز میتواند بهطور همزمان محموله 12 کشتی را بپذیرد. این بندر سالانه میتواند به 300 هزار مسافر، 75 هزار خودرو و همچنین بارگیری و تخلیه 400 هزار کانتینر خدماترسانی کند.
در سال 2021، گردش کالای بندر بینالمللی ترکمن باشی از 11.3 میلیون تن فراتر رفت. بیشتر این محمولهها صادراتی بود (6.58 میلیون تن)، درحالیکه محمولههای وارداتی 1.21 میلیون تن بود.
جالب اینکه ترکمنستان توانسته در 23 ژانویه 2023، میزان محمولههای ترانزیتی حمل شده از طریق بندر بینالمللی ترکمن باشی را نسبت به مدت مشابه سال قبل، 2.5 برابر افزایش دهد. محموله اصلی ترانزیتی شامل فرآوردههای نفتی، محمولههای شیمیایی، مصالح ساختمانی، مصنوعات فلزی، ماشینآلات و قطعات یدکی و محصولات غذایی است.
نتایج اصلی همکاری ترکیه و ترکمنستان در زمان بردی محمداف
ترکیه یکی از اصلیترین جهتگیریهای استراتژیک در سیاست خارجی چندجانبهای است که قربانقلی بردی محمداف رئیسجمهور ترکمنستان دنبال میکند. ترکیه شریک اصلی اقتصادی و سیاسی ترکمنستان در عرصه بینالمللی است. ترکمنستان و ترکیه پیوندهای فرهنگی، تاریخی، زبانی و مذهبی دارند که روابط سیاسی و همکاریهای دوجانبه را تقویت میکند.
رئیسجمهور بردی محمداف بهتدریج شروع به دنبال کردن یک سیاست خارجی فعال کرد که به کشور اجازه داد بر انزواگرایی بینالمللی غلبه کند. ترکیه به یک شریک استراتژیک برای عشقآباد تبدیلشده است: در واقع، ترکیه در حال حاضر دومین شریک تجاری ترکمنستان است، بیش از 600 شرکت و شرکت ترک در این کشور فعالیت میکنند، درحالیکه تجارت دوجانبه در سال 2015 از 6 میلیارد دلار فراتر رفت. در شرایط ثبات سیاسی، ترکمنستان توانسته است سرمایهگذاریهای عظیم دولتی و خصوصی را بهویژه در بخش ساختوساز جذب کند: پس از بازدید از عشقآباد در ژانویه 2012، ظفر چاگلایان، وزیر اقتصاد ترکیه، موفقیت شرکتهای ساختمانی ترکیه را برجسته کرد که توانستند برنده 90 درصد مناقصات ساختوساز دولتی در ترکمنستان شوند.
پروژههای زیرساختی دوجانبه و اهمیت ژئوپلیتیکی آنها
در نوامبر 2014، رجب طیب اردوغان، رئیسجمهور ترکیه در دیدار با بردی محمداف در عشقآباد، بر همکاری ویژه بین دو کشور و همچنین مشارکت شرکتهای ترک در توسعه زیرساختهای ترکمنستان تأکید کرد. شرکتهای ترکیهای در پروژههای ترکمنستان باارزش تخمینی 42 میلیارد دلار مشارکت دارند. این رویداد سیاسی منجر به امضای تعدادی توافقنامه و یادداشت تفاهم برای ارتقای همکاریها در زمینههای تجاری و اقتصادی، حملونقل، سیاست خارجی، فرهنگی، آموزشی، انرژی شد. ساخت یک بندر دریایی بینالمللی در شهر ترکمن باشی و یک فرودگاه بینالمللی در عشقآباد، در دو پروژه زیربنایی بزرگ که به شرکتهای ترکیه سپرده شد. توسعه این بندر در خزر از اهمیت راهبردی برخوردار است. این به ترکمنستان اجازه میدهد تا صادرات انرژی و منسوجات به اروپا را از طریق آذربایجان و ترکیه افزایش دهد و همچنین بهعنوان یکقطب اقتصادی بین بازارهای آسیایی و اروپایی بهعنوان یکی از شریانهای اصلی در جاده ابریشم مدرن عمل کند. در اصل، نوسازی بندر ترکمن باشی، دو سواحل دریای خزر را به هم متصل میکند و یک خط ریلی فرا منطقهای را که باکو، تفلیس و قارص (شرق ترکیه) را به هم متصل میکند، عملیاتی میکند.
ترکمنستان و ترکیه مشارکت استراتژیک سودآور برای یک بندر بینالمللی را در دستور کار خود قرار میدهند. اردوغان نخستوزیر سابق در مراسم افتتاح بندر جدید ترکمن باشی در 15 اوت، سال 2015 – همراه با رئیسجمهور ترکمنستان – بهوضوح اهمیت سیاسی و استراتژیک این پروژه را برای هر دو کشور نشان میدهد. سرمایهگذاریهای ترکیه بهطور قابلتوجهی از استراتژی تنوع اقتصادی ترکمنستان باهدف کاهش وابستگی به درآمدهای حاصل از صادرات گاز طبیعی که ناشی از اهداف برنامه ملی توسعه اجتماعی-اقتصادی این کشور برای سالهای 2012-2016 است، حمایت میکند. اولویت کلیدی استراتژی انرژی ترکمنستان تغییر تمرکز از صادرات مواد خام (گاز طبیعی و تا حدی نفت) به صادرات محصولات نهایی از طریق نوسازی صنعت پتروشیمی و ساخت فرآوری گاز خواهد بود.
