توسعه طلبی ترکیه؛ از خاورمیانه تا قفقاز

جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای ترکیه ریشه در تاریخ و هویت این کشور دارد. فروپاشی امپراتوری عثمانی و تأسیس جمهوری ترکیه در سال 1923، نقطه عطفی در تاریخ این کشور بود. با این حال، میراث عثمانی و خاطره دوران اقتدار و نفوذ منطقه ای، همواره در حافظه جمعی ترکیه باقی مانده است. در سال‌های اخیر، به ویژه با ظهور حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان، این میراث تاریخی مجدداً مورد توجه قرار گرفته و به عنوان ابزاری برای تقویت هویت ملی و توجیه جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای به کار گرفته شده است.

مفهوم “نوعثمانیسم” که اغلب به عنوان موتور محرکه سیاست خارجی ترکیه مطرح می‌شود، به بازگشت به دوران شکوه عثمانی و احیای نفوذ ترکیه در مناطق تحت سلطه این امپراتوری اشاره دارد. هرچند که دولت ترکیه به طور رسمی این برچسب را رد می‌کند، اما اقدامات و سیاست‌های این کشور در مناطق مختلف، از جمله حمایت از گروه‌های اسلام‌گرا، حضور نظامی در سوریه، لیبی و قفقاز، و تلاش برای گسترش نفوذ اقتصادی در آفریقا، نشان از وجود چنین گرایشی دارد.

‏با توجه به اهمیت موضوع، به خصوص پس از نقش‌آفرینی ترکیه در سوریه که به تضعیف و بی‌ثباتی دولت اسد انجامید، و همچنین برخی از تحرکات این کشور همچون راه‌اندازی شبکه تلویزیونی به زبان فارسی با هدف نفوذ فرهنگی و رسانه‌ای در ایران، و سیاست‌های فعالانه‌ای که در منطقه قفقاز به ویژه پس از جنگ قره‌باغ تعقیب می‌کند، ارزیابی دقیق و جامع سیاست خارجی ترکیه از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. این ارزیابی نه تنها برای درک بهتر رویکردهای منطقه‌ای این کشور، بلکه برای پیش‌بینی رفتارهای آتی آن و اتخاذ سیاست‌های متقابل و مناسب توسط جمهوری اسلامی ایران ضروری است. به این منظور، کارشناسان، اساتید و پژوهشگران مختلف به چهار پرسش اساسی زیر پاسخ داده‌اند:

1. ترکیه نقش مهمی در سقوط دولت بشار اسد در سوریه ایفا کرد و در سال‌های اخیر سیاست خارجی خود را بر مبنای ایده‌های نو عثمانی گرایی شکل داده است. به نظر شما آیا این امکان وجود دارد که ترکیه در آینده بخواهد حوزه نفوذ خود را در منطقه، به‌ویژه در قفقاز گسترش دهد؟ آیا احتمال دارد که شاهد تحرکات جدیدی از سوی ترکیه باشیم یا خیر؟

٢. ایران چه ابزارهایی برای مقابله با توسعه‌طلبی ترکیه در اختیار دارد و چگونه می‌تواند سیاست نو عثمانی‌گرایی ترکیه را در مناطق پیرامونی مهار کند؟

٣. راه‌اندازی شبکه تلویزیونی تی آرتی از سوی ترکیه قطعاً با هدف تأثیرگذاری بر محیط امنیت داخلی ایران صورت گرفته است. به نظر شما چه راهکارهایی برای مقابله با این شبکه وجود دارد؟

۴. آینده روابط دو جانبه ایران و ترکیه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا ایران باید روابط دوجانبه خود را از مسائل منطقه‌ای با ترکیه جدا نگه دارد یا ضرورت دارد که این دو را در یک چارچوب مشترک در نظر بگیرد؟

در این شماره نظرات 6 تن از اساتید و کارشناسان جمع آوری شده اند: 

آقای حسن بهشتی پور؛ تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل و منطقه اوراسیا

دکتر جعفر حق پناه؛ استاد دانشگاه تهران و کارشناس ارشد مسائل منطقه

دکتر سیامک کاکایی؛ کارشناس ارشد مسائل ترکیه

آقای برهان حشمتی؛ کارشناس ارشد مسائل قفقاز

آقای سیدعلی قائم مقامی؛ کارشناس ارشد مسائل ترکیه

دکتر احسان موحدیان؛ استاد دانشگاه علامه طباطبایی و کارشناس ارشد مسائل قفقاز

تهیه و تدوین این شماره از گفتارها بر عهده خانم الهه صالح رضایی، پژوهشگر موسسه مطالعات جهان معاصر بوده است.