تفکر آینده‌نگر و پیش‌بینی استراتژیک در کشورهای جنوب جهانی

مقدمه

تفکر آینده‌نگر و پیش‌بینی استراتژیک به‌عنوان رویکردهایی کلیدی در برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری، نقش مهمی در مواجهه با چالش‌های پیچیده جهانی ایفا می‌کنند. گزارش مشترک آزمایشگاه آینده سازمان ملل (UN Futures Lab/Global Hub) و شورای بین‌المللی علوم (ISC) با عنوان «تفکر آینده‌نگر و پیش‌بینی استراتژیک در عمل: دیدگاه‌هایی از جنوب جهانی» (2025) به بررسی کاربرد این رویکردها در کشورهای جنوب جهانی پرداخته است. این گزارش با تمرکز بر 14 مطالعه موردی متنوع، از مشارکت زنان در اقدامات اقلیمی در هند تا طراحی سیاست‌های ملی در نیجریه، نشان‌دهنده پتانسیل بالای این مناطق در بهره‌گیری از ابزارهای آینده‌نگری برای حل مسائل محلی و جهانی است. هدف این مقاله، تحلیل محتوای گزارش مذکور و بررسی ابعاد مختلف کاربرد تفکر آینده‌نگر و پیش‌بینی استراتژیک در جنوب جهانی است.

تفکر آینده‌نگر و پیش‌بینی استراتژیک به‌عنوان ابزارهایی برای پیش‌بینی و شکل‌دهی به آینده، امکان مواجهه با عدم قطعیت‌ها و پیچیدگی‌های جهانی را فراهم می‌کنند. گزارش مورد بحث، با تمرکز بر کشورهای جنوب جهانی، نشان می‌دهد که این مناطق، برخلاف تصور رایج که آینده‌نگری را عمدتاً متعلق به کشورهای شمال جهانی می‌داند، در حال توسعه و به‌کارگیری روش‌های نوآورانه‌ای برای حل مسائل پیچیده هستند. این گزارش بر 14 مطالعه موردی متمرکز است که از زمینه‌های متنوعی مانند امنیت غذایی، تاب‌آوری اقلیمی، حکمرانی دیجیتال و حفاظت اجتماعی تشکیل شده‌اند. این مطالعات نشان‌دهنده تنوع در روش‌ها، ابزارها و نتایج حاصل از کاربرد پیش‌بینی استراتژیک در این مناطق هستند.

تنوع مطالعات موردی و زمینه‌های کاربردی

گزارش، 14 مطالعه موردی را از مناطق مختلف جنوب جهانی، از جمله هند، نیجریه، آفریقا و بولیوی، ارائه می‌دهد. این مطالعات طیف گسترده‌ای از موضوعات را پوشش می‌دهند، از مشارکت زنان در اقدامات اقلیمی در سطح محلی در هند تا تدوین سیاست‌های ملی در نیجریه. به عنوان مثال، در بولیوی، جوامع بومی با استفاده از دانش محلی خود، راهکارهایی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی ارائه داده‌اند. این تنوع نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و قابلیت تطبیق رویکردهای آینده‌نگری با نیازهای خاص هر منطقه است. این امر همچنین بر اهمیت در نظر گرفتن زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی در طراحی استراتژی‌های آینده‌محور تأکید دارد.

 ابزارها و روش‌های آینده‌نگری

ابزارهای به‌کاررفته در این مطالعات شامل اسکن افق (Horizon Scanning)، توسعه سناریوها (Scenario Development)، تحلیل لایه‌ای علّی (Casual Layered Analysis – CLA)، شش ستون (Six Pillars) و پس‌نگر (Backcasting) هستند. اسکن افق به‌عنوان روشی برای شناسایی روندها و سیگنال‌های ضعیف، امکان پیش‌بینی تغییرات آینده را فراهم می‌کند. توسعه سناریوها به تصمیم‌گیران کمک می‌کند تا گزینه‌های متعددی برای آینده‌های ممکن ترسیم کنند. تحلیل لایه‌ای علّی، با بررسی عمیق‌تر علل و عوامل زیربنایی، به درک بهتر مسائل پیچیده کمک می‌کند. این ابزارها، با ترکیب دانش محلی و روش‌های علمی، به حل مسائل خاص هر منطقه کمک کرده‌اند.

تأثیرات عملی پیش‌بینی استراتژیک

گزارش، هشت نوع تأثیر عملی پیش‌بینی استراتژیک را شناسایی کرده است که شامل تقویت دانش محلی و بومی، ایجاد مشارکت‌های چندجانبه، توسعه سازمانی و نوآوری در سیاست‌گذاری می‌شود. به عنوان مثال، در آفریقا، آینده‌نگری مشارکتی در حوزه دیجیتال به تقویت همکاری بین ذی‌نفعان مختلف منجر شده است. این تأثیرات نشان‌دهنده ظرفیت بالای پیش‌بینی استراتژیک در ایجاد تغییرات مثبت در سطوح محلی، ملی و منطقه‌ای است.

چالش‌ها و محدودیت‌ها

با وجود موفقیت‌های گزارش‌شده، چالش‌هایی نیز وجود دارند. یکی از مهم‌ترین موانع، کمبود منابع مالی و انسانی برای اجرای پروژه‌های آینده‌نگری در کشورهای جنوب جهانی است. علاوه بر این، تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی ممکن است مانع از پذیرش کامل این رویکردها در برخی جوامع شوند. با این حال، گزارش نشان می‌دهد که استفاده از دانش بومی و مشارکت فعال ذی‌نفعان می‌تواند به غلبه بر این چالش‌ها کمک کند.

نتیجه‌گیری

تحلیل گزارش «تفکر آینده‌نگر و پیش‌بینی استراتژیک در عمل: دیدگاه‌هایی از جنوب جهانی» نشان می‌دهد که کشورهای این منطقه با بهره‌گیری از ابزارهای آینده‌نگری، توانسته‌اند راهکارهای نوآورانه‌ای برای مسائل پیچیده ارائه دهند. تنوع مطالعات موردی، استفاده از ابزارهای متنوع و تأثیرات عملی گسترده، گواهی بر ظرفیت بالای این رویکردها در جنوب جهانی است. این گزارش نه تنها دیدگاه‌های جدیدی به بحث‌های جهانی آینده‌نگری اضافه می‌کند، بلکه بر اهمیت گنجاندن صداها و تجربیات جنوب جهانی در این حوزه تأکید دارد.