آینده نگاری، حوزه ای میان رشته ای است که در دهه پنجاه میلادی متولد شد و در دهه شصت و هفتاد میلادی با کمک روش های سناریو به رشد خود ادامه داد و در دهه هشتاد و نود میلادی با ابداع روش ها و فرآیندها به بلوغ قابل قبولی دست یافت، و این چنین، ضرورت پرداختن به آینده نگاری از سال ۲۰۰۰ تا به امروز در حوزه سازمان، مدیریت راهبردی، مسایل مرتبط با امنیت به شکل مضاعفی احساس شده است. آینده نگاری اقدامی برای پیش بینی آینده نیست، بلکه اقدامی برای شناخت و اتخاذ تصمیمات مناسب در امروز، جهت تحقق آینده بهتر است.
در سال های اخیر، هنر مدیریت در محیط بی ثبات و پویا با عدم قطعیت های بالا، نگرش عمیق و ژرف از تحولات شتابنده محیطی،کلان نگری، هنر تبدیل تهدیدها به فرصت ها ضرورت تجهیز مدیران و سیاستگذاران به دانش آینده نگاری را اجتناب ناپذیر نموده است. از همین روست که هوشمندانه ترین کاربرای امروز، مهیا شدن برای آینده است و این جز از راه آینده نگاری فراهم نمی گردد. آینده‌نگاری ، باعث میگردد تغییرات آتی شناسایی را کنیم، و بتوانیم پاسخهای مناسب و نوآورانه ای به منظور حفاظت از خود در برابر این تغییرات و بقا در بلندمدت را طراحی کنیم.
ماهیت نظام مند و پیچیده پدیده ها و چالش های فرارو، رویکردهای متفاوت و ابزارهای نوآورانه ای برای برنامه ریزی آینده طلب می نماید. اگرچه قابلیت های مدیریت سنتی هنوز لازم هستند، اما برای موفقیت در این محیط غیرقابل پیش بینی و سرشار از تغییرات مستمر و عدم قطعیت های بالا، کافی نیستند. از اینرو، در سال های اخیر آینده نگاری در میان اصحاب دانش و اهالی کسب وکار مورد توجه ویژه ای قرارگرفته است و اکنون به طور نظام مند تری در میان سازمان ها، و دولت ها برای پشتیبانی از برنامه ریزی های بلند مدت مورد استفاده قرار می گیرد. به بیان روشنتر،آینده نگری پیشنیاز هرگونه سیاستگذاری است.
سیمون دی زیو و همکارانش در پژوهشی که در انتهای سال ۲۰۲۳ در مجله فیوچرز منتشر گردید نشان داد که تعداد مقالات منتشر شده در ۳۲ سال گذشته در حوزه آینده نگاری برپایه رشد تابع نمایی ، رشد خوبی را تجربه نموده است (Di Zio et al., ۲۰۲۳).
شکل ۱. تعداد انتشارات در مجلات منتخب در سال. توزیع مورد انتظار (خط چین) با توجه به رشد نمایی متصل می شود.
سیمون و همکارانش در این پژوهش، از طریق تحلیل فراوانی داده های کتابسنجی (کلمات کلیدی) که از کل مقالاتی که در ۳۲ سال گذشته در پایگاه استنادی اسکوپوس درحوزه آینده نگاری نمایه شده بود، کل موضوعات و کلمات کلیدی حوزه آینده نگاری را به ۲۱ سر تاپیک طبقه بندی کردندکه تحلیل فراوانی تعداد مقالات منتشرشده ذیل هر کدام از این سرتاپیک ها، حاکی از روند افزایشی و روبه رشد انتشار مقالات در این حوزه نو می باشد. ( پرداختن به تک تک موضوعات و روندهای آن در این مجال نمی گنجد).
استفاده فزاینده ازکلمات و موضوعاتی نظیر انرژی، تغییرات آب و هوا، انتشار دی اکسید کربن در پنج سال گذشته، گواه بر این موضوع میباشد که این موضوعات بیشتر از سایر موضوعات مورد تامل و مداقه پژوهشگران این حوزه بوده است.
بکارگیری واژه (Foresight / آینده نگاری) در ۳۲ سال گذشته مستمرا در حال افزایش بوده است، در حالیکه بکارگیری واژه (forecast / پیش بینی) کاهش یافته است، که این خود تایید قوی بر این مطلب است که پژوهش ها در طول ۳۲ سال گذشته ، بصورت فزاینده ای از سوی مفهوم پیش بینی به مفهوم آینده نگاری حرکت کرده است.
این پژوهش در توزیع جغرافیای نویسندگان حوزه آینده نگاری، نقشه ای ترسیم و ارایه نموده است که کشورهای مختلف با تعداد نویسنده فعال در حوزه آینده نگاری را به تصویر می کشد.
آمریکا، چین، بریتانیا در رتبه اول تعداد نویسندگان فعال در حوزه آینده نگاری قرار دارند، پس از آن استرالیا، و سپس کشورهای اروپایی که در میان آنها هلند، فرانسه، آلمان، ایتالیا نقش برجسته تری تا به امروز ایفا نموده اند. در این میان نکته حایز اهمیت این است که علی رغم اینکه در ایران، مراکز آکادمیک کمی در حوزه تعلیم و تربیت متخصصین آینده نگاری فعال هستند. جایگاه ایران در رتبه ی دوم از لحاظ تعداد نویسندگان در کنار کشورهای نظیر کانادا ، سوئد، ژاپن، هند و برزیل در حوزه آینده نگاری تا حدود زیادی قابل توجه و تامل می باشد. ایران در حالی این جایگاه را احراز کرده است که به غیر از ترکیه، در میان کشورهای همسایه و حوزه خاورمیانه که از GDP بالاتری نسبت به ایران برخوردار هستند و بودجه بیشتری نسبت به ایران در حوزه آموزش عالی اختصاص داده اند، در این حوزه بسیار پیشروتر از سایرین می باشد.
به لحاظ کارتوگرام موضوعی، به عنوان مثال، جایگاه ایران در موضوعاتی نظیر سناریوهای آینده (Future Scenarios) ، آینده و آموزش عالی (Future of higher education) و نوآوری (Innovation) در این مقاله بسیار خوب گزارش شده است. به گواه کارتوگرام های موضوعی منتشر شده در این پژوهش، جایگاه کشور ایران به لحاظ تعداد مقالات منتشر شده توسط پژوهشگران ایرانی در موضوعات فوق، در کنار کشورهای نظیر کانادا سوئد، نروژ، هند، چین و برزیل حاکی از تلاش و جدیت پژوهشگران ایرانی برای حضور جدی در این عرصه علمی میباشد.
آقای سیمون و همکاران در تحلیلی دیگر، شبکه همکاری بین المللی (مطالعات آینده) و آینده نگاری را ترسیم نمودند که واضحا مشهود است که انگلستان و ایالات متحده نقش اصلی در این شبکه همکاری علمی بین المللی ایفا می کنند. انگلیس و چین، دو کشوری هستند که نزدیکی بیشتری از خود در این شبکه نشان می دهند، به این معنا که آنها نقش مهمی در تأثیرگذاری بر کل شبکه همکاری دارند. در این میان، ارتباطات دانشگاهی عمدتاً از ایالات متحده، بریتانیا، چین و فرانسه سرچشمه می گیرد و این چهار کشور، در این شبکه از نظر درجه مرکزی در جایگاه برتری نسبت به سایر کشورها حایز میباشند.
حضور ایران در جمع ۳۸ کشور برتر در این حوزه در این شبکه همکاری بین المللی، با وجود سرمایه گذاری ناچیز و توجه حداقلی، خود گواه تلاش مضاعف پژوهشگران آینده نگاری در ایران می باشد.
