سوآپ گازی؛ راهبرد موثر ایران و ارمنستان برای مقابله با استفاده ابزاری از انرژی

دکتر احمد کاظمی پژوهشگر ارشد اوراسیا

ارمنستان تنها کشور قفقاز جنوبی است که فاقد ذخایر ثبت شده نفت و گاز می باشد. فقدان انرژی های فسیلی در ارمنستان باعث شده است که پس از فروپاشی شوروی، موضوع رهایی از وابستگی به گاز مسکو و نحوه تامین انرژی مورد نیاز این کشور به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های دولتمردان ایروان تبدیل شود.  برای سال‌های طولانی، روسیه تنها تامین کننده گاز ارمنستان بوده و امروز نیز بیشترین نقش را در این خصوص دارد. اولین نتیجه این فرایند، نفوذ انحصاری روسیه درحوزه انرژی ارمنستان بوده است. به طوری که مالکیت اکثریت خطوط لوله انرژی ارمنستان در اختیار روسیه می‌باشد. حتی زمانی که ایران و ارمنستان در سال ۲۰۰۲ برای احداث خط لوله گاز به توافق رسیدند مسکو مانع از احداث یک خط لوله با ظرفیت مازاد نیاز ارمنستان گردید تا امکان انتقال گاز ایران به گرجستان از مسیر ارمنستان فراهم نگردد.

 پس از جنگ دوم قراباغ درسال ۲۰۲۰ ، تحرکات برخی از کشورها برای تغییر معادلات انرژی قفقاز و استفاده از آن به عنوان یک ابزار فشار و تغییر رفتار، تشدید یافته است.  در چنین شرایطی ارمنستان هوشمندانه تغییر در راهبردهای انرژی خود به منظور جلوگیری از تبدیل مساله گاز به اهرم فشار به این کشور را در دستور کار قرار داده است.

 در این راستا«آرتاشس تومانیان» مشاور نخست‌وزیر ارمنستان، در جریان نشست کمیسیون بین دولتی همکاری‌های اقتصادی ارمنستان اعلام کرد که ایروان در حال مذاکره برای تأمین گاز از ترکمنستان از طریق ترانزیت از خاک ایران است. براساس  این طرح  واردات گاز قرار است از طریق سوآپ (معاوضه)انجام شود؛ به این معنی که گاز ترکمنستان برای مصارف داخلی در شمال شرق ایران به این کشور تحویل داده شده و حجم مشابهی از گاز ایران به ارمنستان پمپاژ خواهد شد.از آنجا که میادین گازی ایران از جمله پارس جنوبی در جنوب متمرکز است؛ برای تهران خرید بخشی از گاز مورد نیاز از ترکمنستان، به‌صرفه‌تر از انتقال گاز خود از جنوب به سراسر کشور است.

پس از احداث خط لوله گاز ایران به ارمنستان  در سال ۲۰۰۷ ، ایروان بخشی از  گاز مورد نیاز خود را از ایران وارد می‌کند، اما این کار در چارچوب مبادله یا تهاتربرق و گاز صورت می‌گیرد. گاز به نیروگاه حرارتی ایروان و مقادیر کمی برای بلوک پنجم نیروگاه حرارتی هرازدان تحویل داده می‌شود و در مقابل برق تولیدی بر اساس نسبت ۳ کیلووات ساعت برق به ازای ۱ مترمکعب گاز ایران به ایران منتقل می شود. 

تصمیم ایروان به خرید گاز از ترکمنستان از طریق سوآپ گازی از ایران، از چهار جنبه بسیار حائز اهمیت است:

 اول، پس از جنگ دوم قراباغ تغییر سیاست‌های انرژی روسیه در قبال ارمنستان که از سال ۲۰۱۸ شروع شده بود، جدی تر شد. جنگ اوکراین از فوریه ۲۰۲۲ باعث تحریم گسترده انرژی روسیه و همچنین  شکل‌گیری یک همکاری مقطعی دوجانبه میان روسیه و جمهوری آذربایجان برای انتقال گاز شده است. بر اساس گزارش منابع اروپایی، بخشی از گاز گازپروم روسیه توسط باکو به بازارهای اروپایی منتقل می‌شود. در نتیجه باکو از این  اهرم برای تاثیرگذاری بر سیاست‌های مسکو در خصوص ارمنستان استفاده می کند. از زمان روی کار آمدن دولت نیکول پاشینیان در ارمنستان در سال ۲۰۱۸، روسیه به بهانه‌های مختلف و در اعتراض به رویکرد غرب‌گرایانه ایروان حاضر به فروش گاز با تخفیف های گذشته به ارمنستان نشد. پس از جنگ دوم قراباغ، با تشدید اختلافات ایروان و مسکو در مسائل منطقه‌ای و تمایل ارمنستان به عضویت در اتحادیه اروپا و تعلیق روابط با پیمان امنیت دسته جمعی، روابط دو کشور هرچه بیشتر به سردی گراییده است. از سویی، ناترازی انرژی در ایران و فقدان چشم انداز کوتاه مدت برای تامین گاز مورد نیاز ارمنستان توسط ایران در غیاب احتمالی گازپروم _که بخشی از آن به دلیل مشکلات بوروکراتیک و مدیریتی است_، موجب ترغیب بیشتر مسکو برای استفاده ابزاری از گاز علیه ارمنستان شده است. در چنین شرایطی، طرح سوآپ گاز ترکمنستان به ارمنستان از مسیر ایران، این چالش را خنثی می‌سازد.

 دوم، پس از جنگ دوم قراباغ که هدف اصلی آن ایجاد کریدور فراسرزمینی یا همان دالان تورانی ناتو برای اتصال جغرافیایی به اصطلاح جهان ترک می باشد، یکی از ترفندهای باکو و آنکارا برای اخذ امتیاز کریدور فراسرزمینی خارج از حاکمیت میزبان، پیشنهاد اغواگرانه تامین ارزان قیمت گاز ارمنستان بود. تبعات این مشوق تطمیع آمیز باکو برای ایروان از جهاتی، خطرناک تر از تهدیدهای نظامی باکو برای اخذ کریدور از طریق زور می‌باشد. وابستگی ایروان به گاز باکو با تکیه بر اخذ مسیر از جنوب ارمنستان، نه تنها تکرار تجربه تسلط گازپروم بر مباحث انرژی ارمنستان این بار بشکلی دیگر می‌باشد، بلکه در چشم‌انداز آینده منجر به تجزیه جنوب ارمنستان  می‌شود. شکل‌گیری خط لوله باکو و آنکارا از سیونیک باعث می‌شود که باکو و آنکارا که اکنون نیز کمپین “آذربایجان غ ر ب ی ” را به راه انداخته اند ، به بهانه حق انتفاع از مسیر جنوب ارمنستان، هرگونه تلاش ایروان برای حاکمیت بر این منطقه در صورت بروز اختلاف را ناکام سازند و حتی زمینه را برای فشار نظامی فراهم کنند. در چنین شرایطی سوآپ گاز ترکمنستان به ارمنستان از مسیر ایران به معنای رهایی ایروان از “تله انرژی باکو و آنکارا” می‌باشد.

سوم، استقبال تهران از سوآپ گاز ترکمنستان به ارمنستان، با توجه به سوابق سواپ گاز ترکمنستان به ترکیه و جمهوری آذربایجان از مسیر ایران، نشان می دهد که تهران در سیاست های اصولی خود، به ظرفیت های نفت و گاز در منطقه به عنوان عامل همکاری و نه رقابت نگاه می کند. همچنین تنوع سبد تامین انرژی ارمنستان میتواند موجب افزایش تولید و صادرات برق در این کشور و تقویت همکاری‌های ایران و ارمنستان در این خصوص از جمله راه اندازی خطوط جدید انتقال برق ارمنستان به ایران شود که جدیت تهران در این خصوص در بازدید مهدی سبحانی سفیر کشورمان در ارمنستان از پست ۴۰۰ کیلو ولتی پروژه خط سوم انتقال برق ارمنستان به ایران در نوراوان و پیشرفت ۹۰ درصدی آن مشهود است.

چهارم، برخلاف تبلیغاتی که جبهه باکو و آنکارا درباره مزایای ترانزیت گاز از حوزه دریای کاسپین و جمهوری آذربایجان از جنوب ارمنستان به ترکیه و اروپا در قالب کریدور جعلی زنگزور مطرح می‌کنند. واقعیت این است که انتقال گاز کشورهای آسیای مرکزی از طریق خط لوله از بستر دریای کاسپین به جمهوری آذربایجان به دلیل تصویب نشدن کنوانسیون رژیم حقوقی این دریا در مجلس شورای اسلامی ایران و مشکلات زیست محیطی این دریا و آلودگی نفتی آن که گریبانگیر تهران است، عملی نخواهد شد. حال آنکه باکو نیز به تنهایی گاز کافی برای اقتصادی کردن این مسیر ندارد. همچنین در چشم انداز آینده احتمال تحریم انرژی جمهوری آذربایجان توسط آمریکا و اروپا به دلیل نقش باکو در انتقال گاز روسیه و همچنین تمایل دونالد ترامپ برای تامین گاز اروپا توسط امریکا از طریق ال ان جی وجود دارد. این در شرایطی هست که طرح سوآپ گاز ترکمنستان به ارمنستان در فاز دوم خود میتواند به انتقال گاز به گرجستان نیز توسعه یابد و همین موضوع درآمد ترانزیتی مطمئنی را برای ایروان فراهم می‌سازد.

بر همین اساس می‌توان گفت تغییر در راهبرد سنتی انرژی ارمنستان و شکل‌گیری محور همکاری ترکمنستان، ایران و ارمنستان در حوزه گازی اقدام هوشمندانه‌ای است که علاوه بر ثمرات اقتصادی، سوء استفاده بازیگران و پیمانکاران نظم آنگلوساکسونی از انرژی به عنوان ابزار و سلاح در قفقاز را  از بین می‌برد.