ارمنستان؛ حلقه مفقوده در کریدور بین المللی شمال ـ جنوب

فرشاد عادل مدیر دپارتمان مطالعات کریدورها و سیاست‌پژوهی راه

در 8 مارس 2021 ، سفیر هند در ایران اعلام کرد که هند در حال برنامه ریزی برای اتصال بندر چابهار و اقیانوس هند به اوراسیا و هلسینکی از طریق خاک ارمنستان است. این برنامه که در قالب طرح کریدور بین المللی حمل و نقل شمال به جنوب (INSTC) مطرح می‌شود که می‌تواند بندر چابهار را به مهمترین ترین بندر منطقه تبدیل کند.
این خبر در مطبوعات ارمنستان و برخی محافل دولتی سر و صدای زیادی به دنبال داشت. در همین رابطه، معاون نخست وزیر ارمنستان در  در 16 مارس دیداری با سفیر هند در ارمنستان انجام داد. در این گفتگو در خصوص راه‌های تقویت تجارت بین دو کشور و نقش ارمنستان در کریدور تجاری شمال-جنوب بحث و گفتگو صورت گرفت. با این حال، ارمنستان هنوز از ایفای نقش فعال در این پروژه فاصله زیادی دارد.

INSTC چیست؟

پروژه INSTC در ابتدا توسط هند ، ایران و روسیه در سال 2000 ایجاد شد. پس از آن بود که 10 کشور دیگر شامل: آذربایجان ، ارمنستان ، قزاقستان ، قرقیزستان ، تاجیکستان ، ترکیه ، اوکراین ، بلاروس ، عمان ، سوریه و بلغارستان به عنوان ناظر به این کریدور اضافه شدند. این شبکه 7 هزار و 200 کیلومتری از مسیرهای دریایی ، راه آهن و جاده ای برای حمل بار استفاده می‌کند با هدف کاهش هزینه حمل و نقل بین هند و روسیه تا 30 درصد و کاهش زمان ترانزیت از 40 روز به بیش از نصف شکل گرفته است.

1کریدور شمال جنوب که با دو بال شرقی و غربی از ایران عبور می‌کند

هدف این کریدور افزایش ارتباط تجاری بین شهرهای بزرگ کشورهای عضو است. این پروژه همچنین اهدافی نظیر کاهش هزینه ها از نظر زمان و هزینه و افزایش حجم تجارت بین کشورهای عضو را دنبال می‌کند. مطالعه ای که توسط “فدراسیون اتحادیه های حمل و نقل” در هند (FFFAI) انجام شد نشان داد که این مسیر “30 درصد ارزان تر و 40 درصد کوتاهتر از مسیر مورد استفاده فعلی است.” تخمین زده می شود که این کریدور حمل 20 تا 30 میلیون تن کالا در سال را تسهیل کند .

 INSTC و اهمیت آن برای هند، ایران و روسیه

این کریدور به هند کمک می کند تا از طریق ایران به آسیای میانه، روسیه و شمال اروپا متصل شود .همچنین INSTC از نظر ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک به عنوان یک استراتژی از سوی هند در برابر ابتکار کمربند و راه چین (BRI)  شناخته می‌شود. این کریدور تأثیر عمیقی بر تعامل هند و اوراسیا، خواهد داشت و نقش مهمی در جهت تقویت نقش هند در این منطقه ایفا می‌کند و در عیم حال استراتژی مناسبی برای دور زدن پاکستان خواهد بود.

از منظر تحلیلگران روس و هندی، جمهوری اسلامی ایران از نقش محوری پر اهمیتی در این کریدور برخوردار است. با توجه به سابقه و نقش تاریخی ایران در اتصال راه های تجاری، این کریدور برای ایران فرصت مهمی خواهد بود تا نقش خود را به عنوان هاب ترانزیت منطقه بازیابی کند و با جذب بخشی از بار ترانزیتی کانال سوئز نقش آفرینی ویژه ای در اتصال اوراسیا به اقیانوس هند بر عهده گیرد.
 در این میان توسعه بندر چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران در بخش عمیق دریای عمان از اهمیت بسیاری برخوردار است و به همین جهت هند برنامه ای برای سرمایه گذاری  635 میلیون دلاری جهت توسعه این بندر را در دستور کار قرار داده است و دهلی نو آمریکا را متقاعد کرده است که هیچ گونه تحریمی علیه سرمایه گذاری هندی ها در چابهار اعمال نکند. 
 همچنین برای تسهیل تجارت میان هند و ایران، تفاهم نامه ای در سال 2015 برای ساخت پروژه راه آهن چابهار-زاهدان امضا شد که این مسیر می‌تواند به عنوان دروازه ای برای ورود هند به آسیای میانه باشد و در عین حال به توسعه زیرساخت های ایران نیز کمک کند.
شکل گیری کریدور شمال جنوب در کنار توسعه خطوط ترانزیت ریلی شرق به غرب در ایران و اتصال این خطوط به کریدور های تجاری بین المللی شرایط لازم را برای تبدیل ایران به چهارراه کریدوری جهان فراهم خواهد کرد. این مساله علاوه بر تولید ثروت بازدارندگی امنیتی قابل توجهی را نیز برای ایران به همراه خواهد داشت.

2ایران به عنوان چهارراه کریدوری جهان

مسیر زمینی و راه آهن شمال جنوب ایران تنها مسیر روسیه برای اتصال به خلیج فارس و اقیانوس هند است و به همین جهت کریدور شمال جنوب برای روسیه نیز از اهمیت بسیاری برخوردار می‌باشد و عزم روس ها نیز برای راه اندازی این کریدور جدی است. روسیه همچنین به واسطه پل زمینی اوراسیا که چین را با گذر از مغولستان و روسیه به اروپا متصل می‌کند شریک ابتکار کمربند و راه نیز به شمار می‌رود. با این حال روسیه به نگاه ویژه ای به همکاری با هند دارد و این کشور را قدرتی می‌داند که می‌تواند به ارتقا موضع روسیه در برابر چین کمک کند و در این میان کریدور شمال جنوب می‌تواند نقش یک ابزار مهم استراتژیک را ایفا کند.

اتصال به INSTC راه نجات ارمنستان از انزوا

ارمنستان به عنوان کشوری محصور در خشکی و با وجود اختلافاتی با ترکیه وآذربایجان دارد از موقعیت شکننده ای در منطقه برخوردار است و علیرغم اینکه بر اساس توافق سه جانبه 9 نوامبر مسیر های تجاری میان آذربایجان و ارمنستان باید باز می‌شد اما این مساله نیز کمک خاصی به شکستن انزوای ارمنستان و پیوستن این کشور به کریدورهای تجاری بین المللی نخواهد کرد. اما عبور INSTC از ارمنستان می‌تواند اتفاقی باشد که معادلات را به نفع این کشور تغییر دهد. با رخ دادن این اتفاق همچنین امکان اتصال خلیج فارس به دریای سیاه فراهم خواهد شد و این مساله یک فرصت تجاری ویژه برای اتصال ارمنستان به بازارهای جهانی خواهد بود.
به همین جهت ارمنستان ساخت جاده حمل و نقل “شمال-جنوب” را به طول 550 کیلومتر در دستور کار قرار داد. این جاده ارتباط میان ایران و گرجستان را میسر می‌کند. این پروژه قرار بود که در سال 2016 به بهره برداری برسد اما آغاز آن به سه سال تاخیر مواجه شد.

3چشم انداز مسیر های اتصال آذربایجان و ارمنستان به ایران

همچنین ارمنستان پیشنهاد ساخت راه آهن ارمنستان – ایران را ارائه کرده است. این پروژه که راه آهن ارمنستان جنوبی نام دارد شهر گاوار را به مگری در نزدیکی مرز ایران متصل می‌کند. این مسیر می‌تواند نقش مهمی در کریدور شمال جنوب ایفا کند و در عین حال دسترسی به دریای سیاه را از بنادر جنوب ایران ممکن خواهد کرد.  بررسی های لازم برای احداث این خط آهن در حال انجام است و پیش بینی می‌شود که احداث آن نیاز به سرمایه ای سه و نیم میلیارد دلاری داشته باشد که البته تا به امروز جذب سرمایه ای در خصوص صورت نگرفته است.
طول این مسیر ریلی حدود 310 کیلومتر خواهد بود که تقریبا 60 کیلومتر آن در خاک ایران و 250 کیلومتر آن در خاک ارمنستان باید ساخته شود. بر اساس پیش‌بینی ها این کریدور از ظرفیت ترانزیت بیش از 18 میلیون تن کالا از اروپا به خلیج فارس برخوردار خواهد بود.
از سوی دیگر این راه آهن امکان اتصال ارمنستان را به عنوان عضوی از اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) به سایر کشورهای عضو این اتحادیه فراهم خواهد کرد که این مساله نیز به اهمیت استراتژیک مسیر ریلی جنوب ارمنستان را بیشتر می‌کند.

اهمیت اتصال ارمنستان به INSTC برای ایران

این خط آهن برای ایران نیز دارای اهمیت استراتژیک است چرا که یکی از اهداف مهم ترکیه به عنوان رقیب منطقه ای ایران، مسدود کردن مسیر دسترسی ایران به اروپا از مسیر قفقاز و در پی آن مجبور ساختن ایران به استفاده از مسیر ترکیه برای دسترسی به اروپاست. این در حالی است که ترکیه به همراه آذربایجان تحرکات گسترده ای را به منظور شکل دادن به یک مسیر برای متصل کردن ترکیه به قفقاز و پس ازآن به آسیای میانه انجام می‌دهند که پروژه احداث خط آهن کارس به نخجوان و سپس ایجاد خطوط تجاری جدید تفاهم شده در توافق سه جانبه 9 نوامبر از جمله این اقدامات است. بر اساس این توافق مقرر شده که کریدورهای جدیدی در جنوب ارمنستان به منظور متصل کردن نخجوان به سرزمین اصلی آذربایجان ایجاد شود که این مساله در نهایت می‌تواند منجر به حذف ایران از مسیر ترانزیت ترکیه به قفقاز و آسیای میانه شود.

4 چشم انداز احداث خط آهن کارس نخجوان(نقطه چین زرد)

با این حال عزمی جدی از سوی ایران برای پیشبرد این پروژه وجود ندارد و برای ارمنستان نیز تامین مالی این پروژه کاری دشوار به نظر می‌رسد. در طرف مقابل اما آذربایجان به سرعت در حال ساخت زیرساخت های لازم برای اتصال به کریدور شمال جنوب می‌باشد. از جمله این اقدامات متصل کردن راه آهن خود به آستارا مرز ایران است. این خط آهن عملا امکان اتصال آذربایجان به جنوب ایران و اقیانوس هند را فراهم خواهد کرد در حالی که مزیتی نسبتا ناچیز برای ایران خواهد داشت.  

نتیجه گیری:

کریدور بین المللی ترانزیت شمال جنوب(INSTC) علاوه بر اهمیت استراتژیکی برای هند ایران و چین دارد، منافع برخی از کشور کوچک منطقه را نیز می‌تواند تامین کند. این نکته از سوی کشور آذربایجان به خوبی درک شده است و به همین سبب این کشور تلاش گسترده ای را در جهت نقش آفرینی در این کریدور انجام می‌دهد. اما کشور ارمنستان علیرغم اینکه از انزوا در منطقه قفقاز رنج می‌برد هنوز از استراتژی مشخصی برای ملحق شدن به این کریدور برخوردار نیست. همچنین زیرساخت های این کشور نیز برای آماده سازی نیاز به سرمایه گذاری بسیاری دارند و به همین سبب فاصله ی ارمنستان تا نقش آفرینی در کریدور شمال جنوب در حال حاضر بسیار است. اما اتصال این کشور به کریدور شمال جنوب مزیت بسیاری برای این کشور دارد و به لحاظ استراتژیک نیز برای ایران منفعت بیشتری به همراه خواهد داشت چرا که علاوه بر متصل ساختن ایران به گرجستان و سپس دریای سیاه، موقعیت ایران را نیز در رقابت با ترکیه در منطقه قفقاز ارتقا خواهد داد.
می‌توان پیش‌بینی کرد که با نزدیک شدن روابط آذربایجان و پاکستان در قالب محور ترکیه، پاکستان و آذربایجان، هند در پی ایجاد ارتباط نزدیک تری با ارمنستان باشد و این مساله ممکن است فرصتی برای ارمنستان فراهم سازد تا به منظور پایان دادن به انزوای جغرافیایی خود به کریدور شمال جنوب ملحق شود. به نظر می‌رسد که اخیرا اهمیت استراتژیک این مساله از سوی ارمنستان بیشتر درک شده است و تصویب کمک 600 میلیون دلاری اتحادیه اروپا به ارمنستان به منظور ایجاد زیرساخت های لازم برای اتصال به کریدور شمال جنوب اولین گام برای این کشور در جهت نقش آفرینی جدی تر در کریدور شمال جنوب باشد.