فاطمه توانایی
پژوهشگر موسسه مطالعات جهان معاصر
ترکیه به تازگی اقداماتی امنیتی را به منظور مقابله با تهدیدات سنتی در همسایگی منطقهای خود آغاز نموده است. از دیدگاه آنکارا، مهمترین این تهدیدات، گروههای تروریستی هستند. این موضوع بهویژه در تاریخ ۱۶ فوریه ۲۰۲۵ نمایان شد، زمانی که منابع دیپلماتیک ترکیه از توافق آنکارا با اردن، عراق و سوریه برای ایجاد یک مکانیزم مشترک به منظور اقدام علیه گروههای تروریستی نظیر داعش و گروههای کردی خبر دادند. این ائتلاف در سطح وزرای امور خارجه، دفاع و رؤسای سازمانهای اطلاعاتی این کشورها شکل گرفته و اولین جلسه آن قرار است در پایان فوریه ۲۰۲۵ در امان برگزار شود.
تشکیل این ائتلاف در شرایطی مطرح میشود که ترکیه به شدت در تلاش است تا نفوذ فزاینده کردها در سوریه و عراق را مهار کند و از سقوط نظام سوریه به عنوان ابزاری برای تضعیف پروژه کردی بهرهبرداری نماید. علاوه بر این، آنکارا درصدد ایجاد محیطی مساعد است که ایالات متحده را به خروج نیروهایش از شمال سوریه ترغیب کند. در چارچوب این ائتلاف، ترکیه به دنبال تضمین امنیت مناطق مرزی خود و تعمیق مشارکت با کشورهای منطقه است.
گامهای موازی
ترکیه به تازگی به توسعه روابط خود با کشورهای همسایه منطقهای از طریق ابزارها و مکانیزمهای مختلف پرداخته است که میتوان آنها را به شرح زیر بیان کرد:
۱. تشدید ملاقاتهای دیپلماتیک مشترک:
وزیر امور خارجه ترکیه، هاکان فیدان، در حاشیه کنفرانس مونیخ در تاریخ ۱۵ فوریه ۲۰۲۵ و همچنین در حاشیه کنفرانس پاریس برای حمایت از سوریه در تاریخ ۱۳ فوریه ۲۰۲۵، با همتایان خود از سوریه، عراق و اردن دیدار کرد. این گفتوگوها بر اهمیت ایجاد روابط چندجانبه برای مقابله با تهدیدات گروههای تروریستی متمرکز بود.
۲. بهبود هماهنگی امنیتی با اردن:
روابط ترکیه و اردن اخیراً شاهد گشایش و هماهنگی قابل توجهی در بسیاری از مواضع منطقهای بوده است. یکی از مهمترین موارد، توافق دو طرف پس از سقوط نظام اسد بر مبارزه با تروریسم و موفقیت در فرآیند انتقال سیاسی در سوریه و مقابله با گروههای مسلح است. این هماهنگی به ویژه با توجه به پیشبینیهای بازگشت داعش و درگیریهای بین گروههای مسلح اهمیت یافته است.
هماهنگی امنیتی بین دو طرف به سطح بیسابقهای رسیده است، بهویژه پس از سفر یک هیئت غیرمعمول اردنی به ترکیه در تاریخ ۶ ژانویه ۲۰۲۵ که شامل وزیر امور خارجه اردن، ایمن الصفدی، فرمانده ارتش و رئیس سازمان اطلاعات این کشور بود. الصفدی همچنین حزب کارگران کردستان (PKK) را محکوم کرده و تأکید نمود که هر تهدیدی علیه امنیت و ثبات ترکیه، تهدیدی برای اردن و کل منطقه محسوب میشود.
۳. تحکیم مشارکت با سوریه:
روابط بین آنکارا و دمشق از زمان به قدرت رسیدن “هیئت تحریر الشام” شاهد رونق قابل توجهی بوده است که منجر به ایجاد یک مشارکت استراتژیک بین دو کشور شده است. این تحول به تقویت گفتوگوهای استراتژیک بین دو طرف کمک کرده، با هدف تعمیق روابط دیپلماتیک و امنیتی و بررسی نقش سوریه در خنثیسازی نیروهای دموکراتیک سوریه (قسد) در شمال شرق این کشور.
شایان ذکر است که ترکیه چندین پایگاه نظامی در مناطق مختلف سوریه مانند اعزاز، عفرین، جرابلس در حومه حلب، رأس العین و تل ابیض در الرقه دارد. همچنین، آنکارا حدود ۸۱ نقطه نظامی در استانهای ادلب، حما و حلب از سال ۲۰۱۷ تأسیس کرده است. ترکیه همچنین در حال بررسی ایجاد پایگاههای نظامی جدید در سوریه به عنوان بخشی از برنامهای است که شامل تأمین سلاح و آموزش نظامی برای ارتش سوریه و تقویت تواناییهای خود برای خنثیسازی نیروهای قسد میشود.
۴. تقویت همکاری با عراق در مبارزه با تروریسم:
ترکیه همکاری خود با دولت عراق را در مبارزه با گروههای تروریستی تقویت کرده است. این موضوع به وضوح در آستانه سفر وزیر امور خارجه ترکیه به عراق در تاریخ ۲۶ ژانویه ۲۰۲۵ مشهود بود. این سفر پس از کشته شدن دو نفر از نیروهای مرزبانی عراق در حملهای توسط جنگجویان حزب کارگران کردستان (PKK) در استان دهوک در شمال عراق انجام شد. ترکیه در واکنش به این حمله، تعهد خود را به ادامه همکاری مشترک با عراق در مبارزه با تروریسم اعلام کرد. روابط امنیتی بین آنکارا و بغداد اخیراً به سطح استراتژیکی رسیده است، بهویژه پس از اینکه عراق در ژوئیه ۲۰۲۴ حزب کارگران کردستان را به عنوان یک سازمان ممنوعه طبقهبندی کرد.
اهداف مورد نظر
به نظر میرسد آنکارا با تشکیل یک ائتلاف چهارجانبه شامل عراق، سوریه، اردن و ترکیه، به دنبال دستیابی به اهدافی است که مهمترین آنها عبارتند از:
۱. مهار تهدیدات تروریستی فرامرزی:
ترکیه بر این باور است که چالشهای فزایندهای که منطقه همسایگی آن پس از سقوط دولت اسد با آن مواجه شده است، ضرورت ایجاد یک ائتلاف امنیتی با سوریه، عراق و اردن را به شدت افزایش داده است. هدف این ائتلاف ارتقاء روابط به سطحی جدید است که بر همکاری و توانمندسازی به جای تناقضات متمرکز باشد، بهویژه با توجه به نشانههایی از تلاش داعش برای بازگشت به منطقه و بهرهبرداری از خلأ امنیتی ناشی از سقوط دولت اسد.
معاون دبیرکل سازمان ملل در امور مبارزه با تروریسم در تاریخ ۱۰ فوریه ۲۰۲۵ هشدار داد که داعش همچنان قادر به ادامه فعالیتهای خود و تطبیق روشهای عملیاتیاش در منطقه است. او همچنین تأکید کرد که بیثباتی در سوریه و عراق میتواند بر امنیت اردوگاههای افراطگرایی در شمال شرق سوریه تأثیر بگذارد که هزاران عضو داعش در آنها نگهداری میشوند. هدف اصلی این ائتلاف، ایجاد مشارکتی امنیتی بین چهار کشور برای مبارزه با داعش است که به نفع منطقه خواهد بود، بهویژه با توجه به بازگشت فعالیتهای عملیاتی این گروه در سوریه و عراق.
در این راستا، ترکیه معتقد است که مدیریت اردوگاهها و زندانهایی که اعضای داعش در شمال شرق سوریه در آنها نگهداری میشوند، باید به دولت جدید سوریه منتقل گردد. ترکیه اولویت خود را بر تحویل زندانیان داعش به کشورهای مبدأشان قرار داده و پیشنهاد کرده است که از نظر لجستیکی و عملیاتی برای مدیریت اردوگاههای افراطگرایی در شمال سوریه کمک کند تا از سوءاستفاده قسد از این اردوگاهها به عنوان ابزاری تبلیغاتی جلوگیری شود.
۲. تضعیف بهانههای آمریکا برای حمایت از قسد:
ترکیه نگران است که ادامه حمایت نظامی ایالات متحده از نیروهای دموکراتیک سوریه (قسد) در شمال شرق سوریه، به برنامههای آنکارا برای تضعیف پروژه کردی در منطقه آسیب برساند و مأموریت گروههای وفادار به ترکیه در داخل سوریه را پیچیدهتر کند. این گروهها از تاریخ ۳۰ نوامبر ۲۰۲۴ در حال جنگ با قسد هستند. اگرچه توافق همکاری امنیتی بین ترکیه و کشورهای همسایه به صراحت به قسد اشاره نمیکند، اما این نیروها همچنان موضوعی محوری هستند و دلیل اصلی فشار ترکیه برای تقویت روابط امنیتی با اردن، عراق و سوریه محسوب میشوند.
این موضوع با امتناع قسد از پیوستن به ارتش جدید سوریه و تحویل سلاحهایش همسو است. همچنین، اداره خودمختار کردها اصرار دارد که سوریه جدید را بر اساس مدلی فدرال بنا کند که به آن اختیارات و امتیازات ویژهای اعطا کند، امری که آنکارا آن را تهدیدی برای امنیت ملی خود میداند. بر اساس بسیاری از برآوردها، پیشنهاد ترکیه برای ایجاد یک “ائتلاف چهارجانبه” بهمنظور تضعیف استدلال واشنگتن برای حمایت از قسد در جنگ علیه داعش طراحی شده است. ایالات متحده حضور نیروهایش در سوریه و ائتلاف با قسد را با ضرورت مبارزه با تروریسم توجیه میکند.
۳. تقویت نفوذ و جایگاه ترکیه در منطقه:
ترکیه بر این باور است که این ائتلاف جدید فرصتی مناسب برای تقویت جایگاه منطقهای خود در زمینه مبارزه با گروههای تروریستی و جرائم فرامرزی فراهم میآورد. همچنین، این ائتلاف میتواند نفوذ امنیتی و استراتژیک ترکیه در منطقه را افزایش دهد و مزیتهایی را در مقابل رقبای منطقهای ایجاد کند. علاوه بر این، ترکیه میتواند از این ائتلاف برای خنثیسازی فشارهای غربی در پروندههای اختلافی بهرهبرداری نماید.
۴. افزایش حضور نظامی ترکیه در منطقه:
ترکیه با سوریه و عراق توافق کرده است که دامنه همکاری نظامی مشترک را گسترش دهد، از جمله استقرار نیروهای نظامی و سیستمهای هشداردهنده در مناطق مرزی مشترک. همچنین، همکاری امنیتی با اردن تقویت شده است؛ این موضوع در سفر فرمانده ارتش اردن، یوسف الحنیطی، و رئیس سازمان اطلاعات عمومی، احمد حسنی، به آنکارا در ژانویه ۲۰۲۵ تجلی یافت. در چارچوب دیدگاه آنکارا، این ائتلاف امکان ایجاد پایگاههای لجستیکی جدید را فراهم میکند که حضور نظامی ترکیه در منطقه را تقویت کرده و توانایی ارتش ترکیه را در تعقیب گروههای تروریستی، اعم از داعش یا گروههای کردی، افزایش خواهد داد.
۵. حمایت از راهحلهای منطقهای برای بحرانهای منطقه:
ترکیه بر ضرورت خنثیسازی مداخلات خارجی در منطقه تأکید دارد. بر این اساس، آنکارا پیشنهاد ائتلاف چهارجانبه را به عنوان یکی از راههای اساسی برای تقویت استراتژی “ویژگی منطقهای” تلقی میکند. این استراتژی که توسط وزیر امور خارجه ترکیه، هاکان فیدان، مطرح شده است، بر این اصل تأکید دارد که کشورهای منطقه باید مسئولیت حل مشکلات خود را در چارچوب جغرافیایی خود بر عهده بگیرند. این رویکرد بهطور مؤثری مانع از دخالت بازیگران خارج از منطقه در امور داخلی کشورهای مذکور میشود.
تقویت تواناییها
در پایان، میتوان نتیجهگیری کرد که ترکیه از طریق ایجاد یک ائتلاف چهارجانبه با سوریه، عراق و اردن، به دنبال تقویت تواناییهای خود در مقابله با گروههای تروریستی از طریق بهرهگیری از قدرت سختافزاری است. همچنین، این اقدام به منظور کاهش خطرات ناشی از رقابت استراتژیک میان قدرتهای منطقهای و بینالمللی در مناطق همسایگی ترکیه صورت میگیرد؛ رقابتی که ممکن است به تغییرات بنیادینی منجر شود و در نهایت منافع و امنیت منطقهای ترکیه را تقویت نماید.
