دکتر سمیرا سامعی؛ پژوهشگر موسسه مطالعات جهان معاصر
سدسازی‌های ترکیه قطعاً تأثیر بسزایی بر محیط‌زیست منطقه دارد و اجرای ابر پروژه‌های ترکیه به‌خصوص پروژه‌های (گاپ و داپ) می‌تواند اثرات نامطلوبی بر کشورهای پایین‌دست (ایران و عراق) داشته باشد و تبعات حاصل از این پروژه‌ها پیامدهای مخرب و ناگواری به همراه خواهد داشت. بحران‌هایی مانند بروز ریزگردها، نابودی منابع آبی و محیط‌زیست، تهدید امنیت کشاورزی و غذایی و نیز مهاجرت‌ها می‌تواند سبب بروز ناامنی و ناآرامیهایی در این مناطق شود. بر این اساس دیپلماسی نقش اساسی در تعاملات و سیاست خارجی کشورها ایفا می‌کند و دولت‌ها می‌توانند با بهره‌گیری از دیپلماسی همکاری‌های بلندمدتی در جهت ایجاد منافع مشترک داشته باشند.
آب نقش بسیار مهمی در موقعیت راهبردی و روابط بین‌المللی کشورهای جهان دارد و به‌صورت مسئله‌ای مهم و نقش تعیین‌کننده‌ای در روابط دولت‌ها چه در حال و چه در آینده ایفا می‌کند. تنش‌هایی که بین کشورها بر سر موضوع آب به وجود می‌آید عمدتاً بر سر مسائل حوضه‌های آبریز مشترک مرزی است که گاه می‌تواند باعث بروز اختلاف و مناقشه و گاهاً نیز باعث جنگ و درگیری شود. خاورمیانه با کمبود شدید آب مواجه است و در این میان کشور ترکیه شرایط نسبتاً خوبی از لحاظ بارش در مقایسه با کشور ایران و عراق دارد که این میزان بارش، در حدود 500 میلی‌متر در سال است، البته میزان بارش در بخش‌های مختلف متفاوت است؛ اما این میزان در ایران و عراق در حدود نیمی از بارش‌های کشور ترکیه است و نواحی خشکی که در ایران و عراق به وجود می‌آید می‌تواند تحت تأثیر این سدسازیها باشد.
باگذشت سالها و تغییرات شرایط اقلیمی، مسئله کمبود آب برای بسیاری از کشورها ازجمله ایران از اهمیت بالایی برخوردار شده است و بر این اساس منابع آبی مشترک نیز بسیار تأثیرگذار است. رودهای مهم و ارزشمند دجله و فرات که از کوههای ترکیه سرچشمه میگیرند از سه کشور ترکیه، سوریه و عراق می‌گذرند. رودخانه فرات نقشی در تأمین منابع آبی ایران ندارد؛ اما دجله حدود 10 درصد از منابع آبی را شامل میشود. دجله و فرات تنها رودخانه‌های جاری در کشور عراق هستند که یکی از حوضه‌های آبریز مهم و حیاتی در خاورمیانه محسوب میشوند که تأثیر زیادی در جلوگیری از بروز گردوغبار را دارند؛ اما پروژه سدسازی‌های ترکیه بر روی این دو رودخانه سبب کاهش آب ورودی به این رودخانه‌هاست که همین قضیه باعث خشک‌سالی در زمین‌های کشاورزی میشود. منبع تغذیه تالاب هورالعظیم، آب فرات، دجله و کارون است و سدسازیها موجب ممانعت ورود آب به تالاب میشود. به همین دلیل خشک‌سالی و عوامل دیگر می‌تواند تنش و درگیری در میان کشورها و همسایگان را افزایش دهد و در آینده علت بروز ناامنی‌هایی شود.
با توجه به اهمیت آب‌های فرامرزی دولت‌ها تمایل زیادی به استفاده از جنبه‌های قدرت از خود نشان می‌دهند که همین امر و در هر شرایطی و تا آنجا که به‌صورت ناعادلانه می‌توانند بر منابع آبی حکمرانی کنند و به همین‌گونه و بدون در نظر گرفتن بهره‌برداری معقول و منصفانه و نیز بدون توجه به کنوانسیون‌های بین‌المللی در خصوص اشتراک و استفاده از آب و غیرقابل کشتیرانی بودن از مسیرهای بین‌المللی را با توجه به شرایط به نفع خود تغییر دهند.
ترکیه دارای ده ابر پروژه است که نیازمند نگاهی آگاهانه و جامع میباشد، سد ایلیسو، موسوم به گاپ تنها یکی از این پروژه‌ها است که در جهت سیاست‌های راهبردی و کلان این کشور شناخته میشود. عملیات آغاز سد ایلیسو از سال 2006 آغازشده که می‌تواند به‌تنهایی از ورود بیش از 60 درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری کند. طبق برنامه‌ریزی این پروژه 14 سد مخزنی بر روی رود فرات و 8 سد مخزنی بر روی رودخانه دجله دارد که در سال 2019 به بهره‌برداری رسید، امکان ذخیره‌سازی آب و تولید برق را فراهم می‌کند، بخشی از پروژه گاپ شامل ۱۳ طرح آبیاری و برق‌آبی و ۱۹ نیروگاه برق‌آبی در مسیر دو رود دجله و فرات است؛ اما این سدها می‌تواند موجب بحران‌های بسیار شدید محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی امنیتی نیز شود. با بحران کم‌آبی در عراق، ریزگردها وارد استان‌های جنوبی ایران خواهند شد و در نهایت با کاهش آب در دو رود دجله و فرات، ضربه بزرگی به تالاب هورالعظیم وارد میشود. نابودشدن بسیاری از رودخانه‌های بزرگ و کوچک، غیر قابل‌کشت شدن بسیاری از زمین‌های کشاورزی و به خطر افتادن امنیت غذایی و توسعه ریزگردها در کشورهای سوریه، عراق و ایران، بخشی از این بحران‌ها است.
پروژه داپ نیز یکی از مهم‌ترین پروژه‌های توسعه‌ای ترکیه در منطقه شمال شرقی این کشور است. ترکیه علاوه بر احداث بی‌رویه سدهای مخزنی بزرگ و کوچک بر روی سرشاخه‌های دجله و فرات، اقدامات توسعه‌ای بسیار مخرب دیگری را بر روی سرشاخه‌های ارس واقع در شمال غرب ایران نیز به اجرا می‌گذارد که می‌تواند مشکلات بسیار زیادی ازجمله مشکلات کشاورزی، اقتصادی و زیست‌محیطی را برای کشورهای پایین‌دست ازجمله ایران، آذربایجان و ارمنستان به وجود آورد.
رقابت‌ها و تنش‌های سیاسی جدید بر سر مسئله آب در خاورمیانه و در بین کشورهای ایران، عراق، ترکیه و سوریه درصورتی‌که دیپلماسی کارآمدی نداشته باشند، می‌تواند تبعات منفی به همراه داشته باشد. توافق بین کشورهای واقع در حوضه آبریز دجله و فرات در زمینه بهره‌برداری از آب‌های مشترک می‌تواند باعث جلوگیری از بروز گردوغبار و مشکلات زیست‌محیطی در دشت‌های سوریه، عراق و همچنین ایران شود. استفاده از ضرورت و تقویت دیپلماسی و همچنین ابزارهای دیپلماسی که مذاکره مهم‌ترین ابزار و همچنین شناسایی وضعیت هیدروپلتیکی، آگاهی و تخصص و دانش روز، مدیریت منابع آبی، رعایت حقابه و اصل همکاری می‌تواند سبب تحکیم صلح و پیشرفت منطقه‌ای شود.
دیپلماسی می‌تواند حاصل تعامل بین کشورها باشد و حتی با توجه به وضعیت هر کشور تغییر کند. ضرورت و تقویت دیپلماسی فعال برای حفظ منافع ملی و اهداف بلندمدت ایران و دیگر کشورها از اهمیت خاصی برخوردار است. ابزارهای مهم دیپلماسی و تهیه طرحهای مشارکتی برای شکلگیری همکاری بین کشورهای منطقه نیز می‌تواند تأثیر بسزایی در موفقیت بین دو یا چند کشور داشته باشد؛ بنابراین توان کشورها در برقراری روابط و همچنین همکاری و مدیریت بر سر منابع آبی مشترک می‌تواند وضعیت پایداری بین کشورها به وجود آورد.
