دکتر بهمن ایرانی
پژوهشگر موسسه مطالعات جهان معاصر
در روزهای اخیر، سخنگوی پنتاگون اعلام کرده که ایران دارای سلاح پلاسمایی است و این موضوع توسط ماهواره‌های ناسا رصد شده است. این خبر واکنش‌های مختلفی را در سطح جهانی به همراه داشته و سوالات زیادی را در مورد توانمندی‌های نظامی ایران و پیامدهای آن بر امنیت منطقه‌ای و جهانی ایجاد کرده است. اعلام این خبر از سوی پنتاگون می‌تواند با اهداف مختلفی صورت گرفته باشد. در عین حال این موضوع می‌تواند بخشی از جنگ روانی و تبلیغاتی باشد که در شرایط کنونی میان ایران و آمریکا در حال انجام است. در این بین آنچه اهمیت دارد، پاسخ به این سوال است که سلاح پلاسمایی چیست و در صورتی که ایران از این سلاح برخوردار باشد، حائز چه نوع توانمندی جدیدی خواهد بود؟
پلاسما، به عنوان چهارمین حالت ماده پس از جامد، مایع و گاز، از ذرات باردار (شامل یون‌ها و الکترون‌ها) تشکیل شده است که در دماهای بسیار بالا تولید می‌شود. این ماده به دلیل خواص فیزیکی منحصربه‌فردش، از جمله رسانایی بالای حرارتی و الکتریکی، در حوزه‌های مختلف علمی و صنعتی کاربرد دارد. در زمینه نظامی، سلاح‌های پلاسمایی به طور فرضی به سیستم‌هایی اشاره دارند که از پلاسمای متمرکز و پرانرژی برای ایجاد آسیب به اهداف استفاده می‌کنند.
سلاح پلاسمایی نوعی سلاح انرژی‌محور محسوب می‌شود که به جای استفاده از گلوله‌های فیزیکی، از پلاسما به عنوان مهمات پرتابی استفاده می‌کند. پلاسما، که به عنوان چهارمین حالت ماده شناخته می‌شود، شامل گاز یونیزه‌شده‌ای است که دما و انرژی بالایی دارد. این نوع سلاح‌ها می‌توانند به طور بالقوه قدرت تخریبی بالایی داشته باشند و به همین دلیل توجه بسیاری را جلب کرده‌اند.
در ادبیات نظامی، سلاح‌های پلاسمایی به سیستم‌هایی اطلاق می‌شوند که از پلاسمای پرانرژی برای انهدام یا بی‌اثربودن اهداف استفاده می‌کنند. این سلاح‌ها می‌توانند در موارد مختلفی کاربرد داشته باشند، از جمله دفاع موشکی، انهدام پهپادها، و اختلال در سیستم‌های الکترونیکی دشمن. با این حال، تا سال ۲۰۲۳، هیچ کشور یا نهاد نظامی به طور رسمی از سلاح پلاسمایی عملیاتی رونمایی نکرده است.
پژوهش‌ها در این حوزه اغلب تحت پوشش محرمانه قرار دارند، اما برخی از زمینه‌های مرتبط عبارتند از:
۱. سلاح‌های انرژی هدایت‌شده (Directed Energy Weapons): این سیستم‌ها، شامل لیزرها و سیستم‌های مایکروویو، ممکن است از پلاسما به عنوان بخشی از مکانیزم خود استفاده کنند.
۲. پلاسمای غیرتعادلی (NonEquilibrium Plasma): کاربرد این نوع پلاسما در خنثی‌سازی مواد شیمیایی یا بیولوژیکی مورد توجه قرار گرفته است.
۳. کاربردهای غیرمرگبار: مانند ایجاد دیواره‌های پلاسمایی برای متوقف کردن موشک‌ها یا پرتابه‌ها.
تاکنون، توسعه سلاح‌های پلاسمایی در حد نظریه‌ها و پروژه‌های آزمایشی باقی مانده است و هیچ نمونه عملیاتی از این سلاح‌ها گزارش نشده است. پژوهش‌ها در این حوزه به دلیل ماهیت پیچیده و نیاز به فناوری‌های پیشرفته، اغلب در قالب پروژه‌های محرمانه انجام می‌شوند.
اگر کشوری بتواند سلاح پلاسمایی عملیاتی توسعه دهد، احتمالاً واجد قابلیت‌های زیر خواهد بود:
۱. دفاع هوایی/ضدموشکی پیشرفته: انهدام سریع موشک‌ها یا پهپادها با استفاده از انرژی متمرکز.
۲. جنگ الکترونیک: ایجاد اختلال در سیستم‌های راداری یا ارتباطی دشمن با استفاده از پلاسمای یونیزه.
۳. سلاح‌های غیرکشنده: مانند ایجاد موانع پلاسمایی برای متوقف کردن سربازان یا خودروها.
۴. فناوری‌های فضایی: استفاده از پلاسما در محافظت ماهواره‌ها یا جنگ فضایی.
در مجموع با وجود آنکه اطلاعات دقیق درباره توانمندی ایران در حوزه تسلیحات پلاسمایی به دلیل محرمانه‌بودن پروژه‌های دفاعی، در دسترس عموم قرار ندارد، اما ظرفیت این فناوری در حوزه‌های مختلف نظامی، از جمله دفاع هوایی و جنگ الکترونیک، آن را به موضوعی جذاب در حوزه بازدارندگی تبدیل کرده است.
