اردن و طرح کوچ اجباری فلسطینیان: بین فشار آمریکا و بحران چندوجهی

دیدار اخیر ملک عبدالله دوم، پادشاه اردن، با دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، موجی از گمانه زنی ها را در خصوص احتمال انعطاف اردن در برابر طرح کوچ اجباری فلسطینیان ساکن نوار غزه و کرانه باختری برانگیخت. در شرایطی که برخی رسانه ها از فشار فزاینده آمریکا برای پذیرش این طرح خبر می دادند، واکنش بعدی ملک عبدالله پس از این دیدار، خط بطلانی بر این تحلیل ها کشید و نشان از تداوم مخالفت اردن با هرگونه تلاش برای جابجایی اجباری فلسطینیان و تاکید مجدد بر راه حل دو دولتی به عنوان تنها راه حل پایدار برای مناقشه فلسطین-اسرائیل داشت.
با این حال اردن در وضعیت کاملا پیچیده‌ای گرفتار شده که از یک سو با پذیرش طرح آمریکا با بحران‌های چندوجهی مواجه خواهد شد و از سوی دیگر با عدم پذیرش این طرح ممکن است حمایت ایالات متحده را از دست بدهد. در هر دو حالت اردن در وضعیت دشواری قرار خواهد گرفت.  

تناقض ظاهری در مواضع: بازی با کارت ها در عرصه دیپلماسی؟

برخی رسانه های عبری و آمریکایی، با استناد به فضای حاکم بر دیدار ملک عبدالله با ترامپ و اشاره به لزوم “همکاری منطقه ای” برای حل بحران فلسطین، این دیدار را به عنوان نشانه ای از انعطاف اردن در قبال ایده کوچ اجباری فلسطینیان تفسیر کردند.

این تفسیر می تواند ناشی از تحلیل های سطحی و نادیده انگاشتن فشارهای گسترده ای باشد که از سوی دولت ترامپ و حلقه نومحافظه کار حاکم بر کاخ سفید بر اردن وارد می شد. هدف آشکار این فشارها، وادار کردن اردن به پذیرش طرح موسوم به “معامله قرن” و سایر طرح هایی بود که به دنبال تضعیف حقوق فلسطینیان و تغییر در وضعیت کنونی منطقه بودند.

با این حال، ملک عبدالله پس از پایان این دیدار، با انتشار بیانیه ای در صفحه ایکس (توییتر سابق) که بر موضع ثابت کشورش در مخالفت با کوچاندن فلسطینیان ساکن غزه و تاکید مجدد بر راهکار دو دولتی تاکید داشت، نشان داد که چندان با دیدگاه های آمریکا همراهی ندارد. البتهاین اقدام می تواند به عنوان تلاشی برای مدیریت افکار عمومی داخلی و منطقه ای نیز تفسیر شود.

فشارهای آمریکا و موقعیت آسیب پذیر اردن: اهرم های فشار و خطوط قرمز

دولت ترامپ و حلقه حامی او، به منظور وادار کردن اردن به پذیرش طرح کوچ اجباری فلسطینیان و سایر سیاست های مورد نظر خود، کارزاری از تهدیدها و فشارهای رسانه ای و دیپلماتیک را راه انداخته اند. این فشارها شامل تهدید به کاهش کمک های مالی، اعمال محدودیت های تجاری و حتی حمایت از مخالفان داخلی حکومت اردن می شود.

ناظران منطقه ای بر این باورند که ملک عبدالله در موقعیت بسیار آسیب پذیری قرار دارد، چرا که ایالات متحده به عنوان بزرگترین حامی مالی و نظامی اردن، اهرم های فشار متعددی بر این کشور دارد. در این میان، سوال اساسی این است که تا چه میزان اردن می تواند در برابر این فشارها مقاومت کند و خطوط قرمز اعلامی خود را حفظ نماید؟

وابستگی امنیتی و اقتصادی اردن به آمریکا: شمشیر دولبه

اردن در طول دهه های اخیر میزبان نیروها و تجهیزات هوایی ایالات متحده بوده و به عنوان شریک استراتژیک و مهم واشنگتن در منطقه خاورمیانه محسوب می شود. کمک های مالی و نظامی آمریکا نقش حیاتی در اقتصاد اردن و حفظ ثبات این کشور ایفا می کند.

علاوه بر این، پیمان صلح اردن با اسرائیل از اهمیت بالایی برای آمریکا و اسرائیل برخوردار است و به عنوان یکی از ارکان ثبات منطقه ای تلقی می شود. این وابستگی ها، اگرچه مزایای زیادی برای اردن به همراه داشته است، اما در عین حال، این کشور را در برابر فشارهای آمریکا آسیب پذیرتر می سازد.

در واقع، اردن با یک شمشیر دولبه روبرو است: از یک سو، نیاز به حمایت آمریکا دارد تا بتواند ثبات خود را حفظ کند و از سوی دیگر، باید مراقب باشد که این وابستگی باعث نشود که استقلال سیاسی خود را از دست بدهد و در برابر سیاست های آمریکا که مغایر با منافع ملی و آرمان های مردم اردن است، تسلیم شود.

یک بحران چندوجهی

با وجود پیوندهای تاریخی، مذهبی و زبانی میان مردم اردن و فلسطین، دولت اردن همواره با احتیاط به حضور فلسطینیان در کشورش نگریسته است. این نگرش ریشه در وقایع تاریخی دارد و با ملاحظات امنیتی، جمعیتی و سیاسی درهم تنیده شده است.

حادثه سپتامبر سیاه در اردن، که به درگیری خونین بین نیروهای امنیتی اردن و سازمان آزادیبخش فلسطین (ساف) به رهبری یاسر عرفات انجامید، نقطه عطفی در روابط بین اردن و فلسطینیان بود. ادعای تلاش عرفات و سازمان فتح برای سرنگونی حکومت هاشمی، بی‌اعتمادی عمیقی را در میان مقامات اردنی ایجاد کرد. از آن زمان، دولت اردن نسبت به حضور فلسطینیان در این کشور با نگرانی نگریسته و هرگونه طرحی برای کوچ اجباری آنان به اردن را مغایر با منافع خود قلمداد کرده است.

در حال حاضر، حدود سه میلیون آواره فلسطینی در اردن سکونت دارند که تقریبا 40 درصد از جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. بسیاری از این فلسطینیان تابعیت اردنی نیز دارند و در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور فعال هستند. کوچ اجباری تعداد بیشتری از فلسطینیان به اردن، توازن جمعیتی را به طور چشمگیری به ضرر اردنی‌ها تغییر خواهد داد و فلسطینیان را به اکثریت جمعیت تبدیل خواهد کرد. این تغییر دموگرافیک می‌تواند پیامدهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی غیرقابل پیش‌بینی برای اردن داشته باشد.

از سوی دیگر اخوان المسلمین در اردن به عنوان یکی از بانفوذترین شاخه های این جنبش در جهان عرب شناخته می‌شود. در شرایط کنونی که گرایش به اخوان المسلمین در میان شهروندان اردنی رو به افزایش است، کوچ اجباری فلسطینیان به اردن، زنگ خطری بزرگ برای حکومت ملک عبدالله دوم به شمار می‌رود. با توجه به نفوذ حماس (شاخه اخوان المسلمین در سرزمین های اشغالی) در میان فلسطینیان ساکن کرانه باختری، غزه و آوارگان فلسطینی در لبنان، اردن و سوریه، انتقال این نفوذ به اردن می‌تواند ثبات داخلی این کشور را به خطر اندازد.

همچنین سرویس امنیتی اردن، در هفته های اخیر با نگرانی به قدرت گیری تحریرالشام در سوریه به عنوان همسایه مهم خود نگریسته اند. همدردی بخش گسترده ای از نیروهای تحریرالشام با جریان اخوان المسلمین و حمایت دولت‌های قطر و ترکیه از این گروه، نگرانی مقامات اردنی و اسرائیلی را برانگیخته است. فقدان زیرساخت دموکراتیک در اردن و نارضایتی شهروندان اردنی از حکومت سلطنتی، موجب شده تا مقامات غربی نیز با نگرانی به تحولات اردن بنگرند.

در مجموع مخالفت اردن با طرح های کوچ اجباری فلسطینیان، ریشه در ملاحظات تاریخی، جمعیتی، سیاسی و امنیتی دارد. مقامات اردنی به خوبی آگاه هستند که کوچ اجباری فلسطینیان می‌تواند ثبات داخلی کشور را به خطر اندازد و توازن قدرت منطقه‌ای را برهم زند. به همین دلیل، اردن با تمام توان در برابر این طرح ها ایستادگی خواهد کرد.

چالش های پیش رو

ملک عبدالله دوم در مواجهه با فشارهای شدید آمریکا، تلاش می کند ضمن حفظ روابط استراتژیک با این کشور، از مواضع خود در قبال مسئله فلسطین و به ویژه مخالفت با طرح کوچ اجباری فلسطینیان دفاع کند. او با تاکید مجدد بر راه حل دو دولتی و مخالفت با کوچ اجباری، سعی در حفظ منافع ملی کشورش دارد و در عین حال، تلاش می کند تا از نفوذ آمریکا برای پیشبرد مقاصد داخلی و خارجی خود استفاده کند.

با وجود موقعیت آسیب پذیر اردن و اهرم های فشار آمریکا، مقاومت ملک عبدالله در برابر سیاست های ناخوشایند آمریکا، حکایت از وضعیت جدیدی برای این کشور دارد. در واقع تداوم فشارهای آمریکا و تحولات منطقه ای می تواند چالش های جدی را برای اردن به همراه داشته باشد. در این میان، نقش سایر کشورهای عربی در حمایت از مواضع اردن بسیار حائز اهمیت است.