بهرام رضایی
پژوهشگر موسسه مطالعات جهان معاصر
در آوریل ۲۰۲۵، حمله مرگبار به گردشگران در کشمیر هند، بار دیگر منطقه را به کانون تنش‌های نظامی بین هند و پاکستان تبدیل کرد. در پی این حمله، هند با حملات موشکی به مواضع پاکستان در کشمیر تحت کنترل آن پاسخ داد و دست‌کم ۳۱ کشته برجای گذاشت. پاکستان این اقدامات را محکوم کرد و اتهامات متقابل دو کشور، بار دیگر جهان را با خطر تشدید درگیری در یکی از بحرانی‌ترین مناطق جهان روبه‌رو ساخته است.
هند و پاکستان یکدیگر را به حمله به غیرنظامیان و اهداف نظامی متهم می‌کنند. هند مدعی است تنها “سازه‌های تروریستی” را هدف قرار داده، در حالی که پاکستان هرگونه دخالت در حملات اخیر را رد می‌کند. این اتهامات در بستر تاریخی مناقشه کشمیر قابل‌درک است؛ اختلافی که به تقسیم خونین شبه‌قاره هند در ۱۹۴۷ بازمی‌گردد و تاکنون منجر به سه جنگ تمام‌عیار (۱۹۴۷، ۱۹۶۵ و ۱۹۷۱) و چندین درگیری محدود شده است.
توافقنامه‌های شیملا (۱۹۷۲) و لاهور (۱۹۹۹) اگرچه موقتاً تنش‌ها را کاهش دادند، اما نتوانستند راه‌حلی پایدار برای مناقشه کشمیر ارائه دهند. با آزمایش‌های هسته‌ای دو کشور در ۱۹۹۸، ابعاد خطرناک‌تری به این رقابت افزوده شد. پاکستان از دکترین “استفاده اول” از سلاح هسته‌ای پیروی می‌کند، در حالی که هند سیاست “عدم استفاده اول” را دارد. این تفاوت در استراتژی‌های هسته‌ای، خطر تشدید سریع درگیری‌ها را افزایش می‌دهد.
درگیری‌های اخیر نشان‌دهنده تحولاتی در روش‌های نظامی دو کشور است:
– استفاده از پهپادهای گروهی برای حملات مرزی
– حملات سایبری به زیرساخت‌های حیاتی
– درگیری‌های دریایی در مناطق مورد مناقشه
این تحولات، همراه با فشار افکار عمومی و محدودیت‌های دیپلماتیک، احتمال اشتباهات محاسباتی و تشدید غیرعمدی را افزایش می‌دهد.
در صورت تشدید درگیری‌ها، دو سناریو محتمل است:
۱. جنگ محدود: درگیری‌های مرزی، حملات موشکی و عملیات ویژه که ممکن است به چرخه تلافی‌جویانه منجر شود.
۲. جنگ هسته‌ای: در صورت پیشروی زمینی هند، پاکستان ممکن است از سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی استفاده کند. حتی تبادل محدود هسته‌ای می‌تواند میلیون‌ها کشته برجای گذارد و با ایجاد “زمستان هسته‌ای”، آب‌وهوای جهانی را تحت تأثیر قرار دهد.
مداخله قدرت‌های خارجی مانند چین (حامی پاکستان) یا کاهش نقش آمریکا می‌تواند پویایی بحران را تغییر دهد. با این حال، فقدان مکانیسم‌های اعتمادساز و ارتباطات شفاف بین هند و پاکستان، خطر تشدید غیرقابل‌کنترل را افزایش می‌دهد.
اگرچه هیچ یک از طرفین خواهان جنگ گسترده نیستند، ترکیب عوامل تاریخی، سیاسی و نظامی می‌تواند به تشدید غیرمنتظره منجر شود. بحران کنونی نیازمند اقدام فوری جامعه بین‌الملل برای میانجی‌گری و کاهش تنش‌هاست، پیش از آنکه جهان شاهد فاجعه‌ای با پیامدهای غیرقابل‌جبران باشد.
